برای گفتن خبر سرطان، فرد هرگز آماده نیست.

متن برگه‌ی مشاوره را نوشتم. جوابش را هم خودم نوشتم.

کوتاه: با سلام و احترام. طبق نظر استاد … به سرویس هماتولوژی منتقل شود. با تشکر.

از آن سوی بیمارستان به سمت آی‌سی‌یو ساختمان اصلی راه افتادم. به ساعت نگاه کردم. به هیچ کدام از کلاس‌های امروز نرسیده بودم. الان کلاس دوم شروع شده بود. دوباره به گالری رفتم. به آن سلولی که استاد برایم پیدا کرده بود. نگاهش کردم.

بلاست‌ها، این سلول‌های جوانِ نابالغِ بدخیم، با هسته‌های بزرگ و غیرفشرده که حکایت از تقسیم زیادشان دارد، به چشم‌های استاد بسیار آشناست. حتی بدون بزرگ‌نمایی زیاد، از همان دور سریعاً یکی را شناسایی می‌کند و روی همان سلول میکروسکوپ را تنظیم می‌کند و بزرگ‌نمایی را بالا می‌برد تا ما هم تشخیص بدهیم.

نمی‌دانم بار چندم بود که خبر سرطان داشتن را قرار است به کسی بدهم. از او جوان‌تر هم بوده‌اند. یاد مدل‌هایی می‌افتادم که برای گفتن خبر بد هستند. مدل SPIKES. مدل BREAKS. مدل‌هایی که کمتر پیش می‌آید بتوان مرحله‌به‌مرحله مثل آن‌ها پیش رفت.

به نظرم حتی کسانی که آن‌ها را ساخته‌اند نیز چنین انتظاری ندارند که بتوان این‌ها را مو به مو اجرا کرد. فقط دلشان می‌خواهد که ما حواسمان به این موضوعات باشد.

به ICU رسیدم.

امروز ششمین روزی بود که می‌دیدمش. صبح هم که ویزیتش کردم پرسید. قرار شد دوباره بیایم و بگویم. هر روز صبح می‌پرسید. دو روزی بود که حدس‌هایی می‌زدم. اما این خبری نیست که بر اساس حدس من کم‌تجربه گفته بشود. برخی اوقات، خیلی مشخص است. سلول‌ها داد می‌زنند که ما بدخیم هستیم. برخی اوقات، ظریف‌تر و موذی‌تر هستند. کمی تغییر قیافه می‌دهند. برای همین به پیش کسی رفتم که بیشتر از عمر من در این دنیا، مشغول دیدن این سلول‌های بدخیم بوده است.

از لحظه‌ای که مرا در ICU دید، دوباره شروع کرد: مشکلم چیست؟

بحث را منحرف کردم. به منشی گفتم که با خانواده‌اش تماس بگیرد. آن‌ها در حیاط بودند. به پیشش بیایند.

دوباره پیشش رفتم. کمی صحبت کردیم. چهار بار دیگر پرسید. من هر بار نمی‌گفتم. دیگر نمی‌شد.

بحث را به سمت پاهایش بردم. از این شروع کردم که برخی از بیماری‌ها درمانشان طول می‌کشد. باید صبور بود. سخت است. کلافه‌کننده است. اما چاره‌ای نیست.

شروع کردم که نمونه مغز استخوانش را دیدم. نمونه خونش را هم زیر میکروسکوپ دیدم.

جمله‌ی مناسب چیست؟‌ چه بگویم؟

با این جمله شروع کردم:

برخی از سلول‌هایی که می‌دیدیم «بد شکل» هستند.

پرسید: یعنی چی؟

ادامه دادم:

بعضی از بیماری‌ها باعث می‌شود که سلول‌های این طور بدشکل شوند.

نمی‌گذاشت صحبتم تمام بشود. خیلی عجله داشت. دائم می‌پرسید که یعنی چی و من کدام را دارم؟

کمی مقدمه‌چینی دیگر. ادامه دادم:

بعضی از بدخیمی‌ها این‌طور خودشان را نشان می‌دهند.

اما می‌دانم که واژه‌ی «بدخیمی»، فرار کردن من از گفتن خبر بد بود. من معنای بدخیمی را می‌فهمم. عمده‌ی بیماران چنین برداشتی ندارند.

پرسید یعنی چی؟ مشکلم چیست؟ بدخیمی چی؟

گفتم: بدخیمی خون.

باز هم داشتم فرار می‌کردم.

باز هم پرسید: یعنی چی؟ یعنی باید چه کار کنم؟ درمانش چه چیزی است؟

گفتم که درمانش دارو است. باید شیمی‌درمانی بکنی.

پرسید که شیمی‌درمانی چطور است؟ چطور شیمی‌درمانی می‌کنند؟

هنوز داشت تحمل می‌کرد. هر لحظه امکان این وجود داشت که دیگر نتواند خودش را به این حالت نگه دارد و بغض داخل گلویش بترکد.

خودش آن کلمه را گفت.

پرسید که یعنی من سرطان دارم؟ چطور من سرطان دارم؟ من فقط کمرم درد می‌کرد. من چه کار کرده‌ام که سرطان دارم؟

دیگر این سؤال‌های بیماران را حفظ شده‌ام.

باید به او اطمینان بدهم که تقصیر او نیست. با یک بار شنیدن نیز دلش قرص نمی‌شود. ده‌ها بار دیگر نیز می‌پرسد. هر بار به یک شیوه:

تقصیر استرس است؟‌ تقصیر ورزش است؟ تقصیر فلان دارو است؟

نه. نه. نه.

تقصیر کسی نیست. پیش می‌آید. دست تو نبوده است.

هنوزم باور نمی‌کرد.

باور این موضوع سخت است که تقصیر کسی نباشد.

دیگر بلند بلند گریه می‌کرد.

چشمان درشتی داشت. به رنگ مشکی. اشک‌هایش را تمیز می‌کرد. در میان اشک‌ها می‌پرسید که شیمی‌درمانی را چطور انجام می‌دهند؟

باز هم برایش توضیح دادم.

باز دوباره پرسید که من چرا سرطان گرفته‌ام؟ مگر من چه کار کرده‌ام؟

دوباره هم توضیح دادم.

صدای گریه‌اش بلند بود. چند نفر از صدای گریه‌اش دورمان آمده بودند. اولینش یک پرستار بود. صدایم کرد.

گفت: رزیدنت هستی؟

گفتم: بله.

گفت: سال چند هستی که این‌طور به مریض می‌گویی سرطان دارد؟ برای چی به او می‌گویی [سرطان دارد]؟

عصبانیت. خشم. انگشت‌هایم را به هم فشار دادم. چشمانم را بستم.

اما الان وقتش نبود. حرفی نباید بگویم. حتی نمی‌دانم به او گفتم که سال سه هستم یا نه.

دوباره به پیش او رفتم. شما که از ابتدا نبودید. چرا دخالت می‌کنید؟

به پدرش هم گفته بودم. پدرش خواست که به عمویش هم توضیح بدهم. به عمویش هم گفتم. دوباره پدر و عمویش خواستند که به فلان فامیل‌شان که پزشک هست هم توضیح بدهم. توضیح دادم. دو بار. پشت تلفن.

او از آن طرف می‌پرسید که قطعی است؟ من به فامیل‌شان می‌گفتم که چهار نفر این نتیجه را به شکل مجزا گزارش کرده‌اند و به نظر که بله. چهار ضربه آرام پدرش از زیر تخت و میز جلوی تخت به کفش و پایم که نه نگو قطعی است و بگذار فکر کند قطعی نیست.

باز هم عصبانیتم را کنترل کردم.

دوباره از من سؤال پرسید که باید تهران باشم؟ توضیح می‌دادم: «نه. می‌توانی به شهر خودتان بروی. این کارها را همان‌جا می‌کنی.»

تجربه‌ام می‌گوید که در هنگام این جنس از خبرها، یک سؤال را تقریباً پنج بار می‌پرسند. باید صبور بود. من بار اولم نیست که می‌گویم تو سرطان داری. اما او بار اولش است که می‌شنود سرطان دارد. مگر چند بار آدم چنین خبری را می‌شنود؟

گفتم که کارهایش را انجام بدهم تا زودتر به بخش هماتولوژی منتقل شود. استاد خودمان نیز آمده بود. با هم شروع به بررسی داروهایش کردیم. هر کاری که بتوان شیمی‌درمانی‌اش را زودتر شروع کرد. به سراغ هماهنگی جهت ویزیت توسط سرویس قلب و عفونی برای قبل شیمی‌درمانی رفتم. روتین این بیمارستان است.

باز دوباره کسی آمد. تمرکز نداشتیم. هیچ‌کدام‌مان. از طرفی پدر و عمویش. از طرفی یک پرستار و یک نفر دیگر که نمی‌دانم که بود دائم بالای سرمان پچ‌پچ می‌کردند. احتمالاً موضوع صحبت امروزشان را جور کرده بودم: یک بچه‌دکتر که معلوم نیست چند بار این کار کرده، آمده و به پسرک بیچاره گفته که سرطان دارد و الان پسرک به گریه افتاده.

یکی‌شان به حرف آمد: «دکتر». برخی از دکتر گفتن‌ها از صد تا فحش بدتر است. این دکتر از آن نوع‌ها بود. «شما هماتو کار کرده‌ای؟»

متوجه منظورش نشدم. حسم این بود که نیت خیری ندارد. اما نمی‌دانستم از این حرف می‌خواهد به کجا برود. فهمیدم که رزیدنت بیهوشی است.

گفتم: بله.

گفت: چقدر؟

حوصله‌اش را نداشتم. می‌خواستم تمرکز داشته باشم.

گفتم که هر سال رزیدنتی کار کرده‌ام.

با حالتی تمسخر آمیز نگاهم کرد: من مطمئنم ۶ ماه کار نکرده‌ای.

اگر کار کرده بودی، این‌طور نمی‌گفتی. زمان مناسب نبود.

واقعاً دیگر کنترل خشمم سخت بود. می‌خواستم چیزی بگویم. اما باز دوباره به چشم‌های او و گریه‌های او نگاه کردم. وقتش نبود. لحظه، برای او بود. نه بی‌شعوری یک رزیدنت و یک پرستار که بالای سر گریه‌های او چنین حرف‌هایی به من می‌زنند. کسانی که حتی از اول گفتن خبر نبودند و صرفاً گریه‌های او را دیده‌اند و حالا نخود این آش شده‌اند.

دلم می‌خواست به او بگویم که:

تو می‌دانی اهل کجاست؟ بعید است. من می‌دانم.

تو می‌دانی چه رشته‌ای درس می‌خواند و دانشجوی چیست؟ بعید است. من می‌دانم.

تو می‌دانی از چه چیزی نگران است؟ بعید است. من می‌دانم.

تو می‌دانی فعالیت‌ها و تفریحاتش چه است؟ بعید است. من می‌دانم.

تو می‌دانی کسی را بوسیده است یا نه؟ بعید است. من می‌دانم.

تو چندمین بار است که او را می‌بینی؟ به جز علائم حیاتی و این‌که تشخیص ندارد، چه می‌دانی؟

تو بدو بدو کرده‌ای بین ساختمان‌ها برای فهمیدن تشخیصش؟ تو در خستگی کتاب و مقالات را بالا پایین کرده‌ای که ببینی فلان بیماری می‌توان خودش را این‌گونه نشان بدهد؟

بعید است.

بله. زمان مناسب از نظر تو برای گفتن این‌که سرطان داری، وجود دارد. وقتی که شیفت تو تمام شود. وقتی که او در ICU نباشد و تو مجبور نباشی به او گوش بدهی.

بله. برخورد تو مناسب بود که حتی به او اجازه گریه کردن نمی‌دهی. می‌گویی: «خب سرطان داری که داری. خوب می‌شوی. آدم بیاورم که خوب شده است؟» مثلاً می‌خواهی به این زبان بگویی که قوی باش.

پس به من نگو زمان مناسب گفتن سرطان داری نبود. برای گفتن خبر سرطان، هیچ‌گاه زمان مناسبی وجود ندارد. برای گفتن خبر سرطان، فرد هرگز آماده نیست. برای گفتن خبر سرطان، پزشک هم هرگز آماده نیست. می‌توانی فرار بکنی و نگویی. من می‌توانستم برگه را بگذارم. بگویم که برو و در بخش خون بعداً به تو می‌گویند. بگویم جواب آماده نیست.

اما ماندم. اما گفتم.

انتظار داری چه کار کند؟ به او بگویم سرطان دارد و از من تشکر کند؟ انتظار داری همان ابتدا، در آن اوج هجوم هیجان‌ها، بفهمد که سرطان داریم تا سرطان و برخی‌شان علاج کامل دارند و برخی‌شان نه و برخی‌شان می‌کشد؟ انتظار داری که الان آن‌قدر قوی باشد که محکم بماند و گریه نکند و آرام باشد و فقط بگوید که یک دستمال کاغذی به من بدهید؟

تنها کسی می‌گوید «اکنون زمان مناسب گفتن سرطان داری نبود» که هیچ‌گاه به کسی چنین خبری نداده باشد.

وگرنه می‌فهمیدی که اشکالی ندارد گریه کند. اشکالی ندارد داد بزند. اشکالی ندارد. همه‌ی این واکنش‌ها طبیعی است.

در آن میان شنیدم که به بابا می‌گوید: مامان نفهمد.

یاد آن پسرک دیگر افتادم که همین را می‌گفت. من دیگر نمی‌توانستم این‌جا باشم. باید به بیرون می‌رفتم.